2016 is het jaar waarin een van de klassiekers van de Nederlandse literatuur, ‘De Avonden’, eindelijk een Engelse vertaling krijgt. De invloedrijke roman van Gerard Reve kwam uit in 1947. 67 jaar na dato kan de Engelssprekende wereld dan eindelijk kennis maken met dit meesterwerk, dat niets minder dan een waterscheiding vormt tussen de vooroorlogse en naoorlogse literatuur. De vertraging lag met name aan de meester zelf, die uiterst kritisch was ten aanzien van vertalingen van zijn werken. Via de erven Reve is er postuum dan toch groen licht gekomen. De hoge eer om ‘De Avonden’ te vertalen is te beurt gevallen aan de Amerikaan Sam Garrett, die al eerder ondermeer ‘In Europa’ van Geert Mak en ‘De helaasheid der dingen’ van Dimitri Verhulst naar het Engels vertaalde. Dit blog put uit een aantal interviews met Garrett, en brengt zijn visie op vertaling van Nederlandse literatuur naar het Engels voor het voetlicht.
“Voor elke nieuwe taal die je spreekt, leef je een nieuw leven; als je maar één taal kent, leef je maar één keer.” Dit is een oud Tsjechisch spreekwoord dat zeker opgaat voor vertaler Nederlands Engels Sam Garrett, die inmiddels een zeer grondig begrip heeft van de Nederlandse cultuur. Garrett belandde min of meer toevallig in het vertaalvak. In een ver verleden, toen hij werkte hij als correspondent voor een persbureau in Den Haag, vertaalde hij in zijn vrije tijd korte fragmenten Nederlandse literatuur die zijn persoonlijke interesse hadden. Deze fragmenten stuurde hij op naar een uitgever, die hem aanspoorde om hiermee door te gaan. Deze vertalingen werden na verloop van tijd gepubliceerd in literaire tijdschriften in Amerika en Canada.
Inmiddels heeft Garrett klinkende titels als ‘De Renner’ van Tim Krabbé, ‘Het Diner’ van Herman Koch en ‘Tirza’ van Arnon Grunberg vertaald. ‘De Avonden’ vormt echter wel een hele bijzondere en ook door hem gedroomde aanvulling op zijn erelijst. Met dit werk heeft hij namelijk een zeer persoonlijke band: het vormde voor hem ooit een sleutel tot de Nederlandse cultuur in de tijd dat hij net was geëmigreerd vanuit de Verenigde Staten. Het maakte helder voor hem waarom zondagen in Amsterdam altijd zo afschuwelijk rustig waren. Tevens kon hij zich in enige mate identificeren met de hoofdpersoon Frits van Egters, die zich niet helemaal op zijn plek voelde in het troosteloze Amsterdam van vlak na de Tweede Wereldoorlog: een tijdperk dat als het ware een scharniertijdvak naar een nieuwe, veelbelovende, meer bruisende tijd vormde. Zo ervoer ook Garrett zijn eerste dagen in de hoofdstad.
Nederlandse ironie vertaald naar het Engels
Garretts kracht is de zeer secure vertaling van de akelige, grimmige humor waarin schrijvers als Herman Koch en Arnon Grunberg grossieren. Dit talent vormt dan ook een elementair bestanddeel van het groot vertaalvernuft van Garrett. Venijnige humor, ironie, diepgaande vervreemding en de vaste hoop dat er een beter leven moet bestaan: stuk voor stuk fundamenten waarop ‘De Avonden’ is gegrondvest. Aangezien Garrett meer dan kundig is omgegaan met de ironie in de werken van Grunberg en Koch, is de vertaling van ‘De Avonden’ zeer zeker aan hem toevertrouwd.
Kleur en intentie
Volgens Garrett is taal nooit neutraal en vormt het de wereld om ons heen. Tijdens het vertalen probeert hij te vermijden om zaken voor te kauwen voor de lezers. Wanneer dit absoluut noodzakelijk is, verschaft hij een verheldering van specifieke culturele elementen. Voor het overige laat hij lezers die hiertoe bereid zijn zich verwonderen over bepaalde vreemde elementen. Door hierover na te denken worden ze als het ware vanzelf wijzer, is zijn overtuiging.
Te vertalen woorden hebben in zijn optiek niet enkel een woordenboekdefinitie, maar ook een bepaalde kleur en intentie. Vanaf het eerste tot het laatste woord leidt de vertaler de lezer over een pad naar de eindbestemming. Dankzij de specifieke kleur van de woorden is de lezer geneigd om mee te hobbelen op dit pad. De intentie is de geur die de vertaler als speurhond op het juiste pad houdt.
De vertaler als virtuoze vertolker
Verder is een vertaling niet slechts het omzetten van de ene taal naar de andere; het behelst hier tevens het ontdekken van denkwijzen en gebruiken die afkomstig zijn van ver over onze landsgrenzen. Iedere uitspraak herbergt een verhaal, een zienswijze, een bepaald perspectief. Zo zei Garrett ooit eens achteloos tegen Nederlandse vrienden dat doktoren zich eigenlijk wel eens wat flexibeler konden opstellen gezien het salaris dat ze verdienen. De Nederlanders reageerden met een onbegrijpende blik: Garrett realiseerde zich niet dat doktoren in Nederland in hoog aanzien staan en veel minder verdienen dan hun Amerikaanse tegenhangers. Dit voorbeeld toont aan dat iedere cultuur een specifiek referentiekader heeft.
Garrett vergelijkt zijn vertaalwerk met het werk van de pianist Glenn Gould: deze verwierf roem met eigenzinnige, maar zeer virtuoze vertolkingen van de werken van Johann Sebastian Bach. De vertaler doet iets soortgelijks: als een vloeiend medium vertolkt hij de werken van anderen. Hij is echter geen schepper, maar slechts een doorgeefluik. Echter wanneer de vertaler daadwerkelijk fungeert als een begiftigd doorgeefluik, dan wordt de rijkdom van het land en de cultuur toegankelijk voor mensen die het werk dat deze rijkdom in zich heeft in vertaling lezen.
De vertaler als virtuele veerman
Garrett gebruikt hier een uiterst fraaie analogie voor: men dient hier te denken aan het verhaal van Robinson Crusoe en zich voor te stellen dat Robinson is aangespoeld op het onbewoonde eiland met enkel een chromatische mondharmonica bij zich. Hij ontmoet Vrijdag, voor wie hij zeer verdienstelijk een stukje Bach speelt op het eenvoudige instrument. Vrijdag vergezelt Robinson vervolgens naar Engeland, waar ze op een bepaald moment een orgelconcert bijwonen. Voor zijn ontmoeting met Robinson had Vrijdag nog nooit gehoord van Bach; toch herkent hij tijdens het orgelconcert de muziek van Bach en kan hij zelfs meeneuriën met de muziek. Deze vergelijking toont de kracht van de vertolker dan wel vertaler: wanneer de taal uit verre oorden passeert via een bekwaam en vloeiend medium, ook al is dit niet het instrument waarvoor deze taal oorspronkelijk geschreven is, dan helpt dit mensen om de verhalen uit deze afgelegen plaatsen te begrijpen en te waarderen. Eigenlijk is de vertaler volgens Garrett een soort virtuele veerman.
Een Amerikaanse vertaler Nederlands Engels vindt zijn thuishaven in Amsterdam
Heel aardig is tot besluit het relaas van Garrett over een belevenis kort nadat hij naar Nederland was geëmigreerd:
Niet lang nadat ik naar Amsterdam was verhuisd, fietste ik op een stormachtige februarimiddag langs de Singel, niet ver van het Centraal Station. Plotseling brak de zon door de wolken en baadden de huizen aan de overkant in een licht dat scherpe lijnen leek te etsen rondom elke steen, rondom iedere inkeping in iedere gevel. Het was adembenemend. Nederlands licht, besefte ik. Dit was het beroemde schuin invallend Nederlands licht! Het voelde als een soort thuiskomst.