De Britse komediegroep Monty Python behoeft niet verder geïntroduceerd te worden. Een uitgelezen mogelijkheid dus, om dit wel te doen. De groep, van wie de leden studeerden aan de universiteiten van Oxford en Cambridge, brak bij haar ontstaan in 1969 met alle geldende conventies in de komedie, zoals met de destijds breed gedragen opvatting dat een sketch altijd een clou moet hebben. Volgens John Cleese vond de absurde humor van Monty Python grotendeels zijn oorsprong in een reactie op ‘het systeem’. In Groot-Brittannië had dit onvermijdelijk het klassensysteem als component. Het beste voorbeeld hiervan is de sketch The Working-Class Playwright (Toneelschrijver uit de Arbeidersklasse), waarin een herkenbare vader-zoon confrontatie op hilarische wijze helemaal wordt omgedraaid. Wat gebeurt er wanneer men probeert deze eminente humor te vertalen van Engels naar Nederlands?
In de sketch keert de zoon (gespeeld door Eric Idle) terug naar zijn wortels die hij is ontgroeid, om geconfronteerd te worden met een vader (gespeeld door Graham Chapman) die woedend is omdat zijn zoon in zijn optiek zijn afkomst verloochent. Echter net op het moment dat de kijker deze metafoor heeft ontcijferd, wordt de complete scène ontwricht wanneer duidelijk wordt dat de vader – ook al ziet hij er als een arbeider uit – een toneelschrijver is, terwijl de zoon met zijn pak, gecoiffeerd haar en deftig accent in de mijnen in Yorkshire werkt. De humor zit hem met name in het spanningsveld tussen het zwaar aangezette Noord-Engelse accent van de vader en de onmiskenbaar cultureel-elitaire inslag van diens uitlatingen.
Hieronder de integrale transcriptie van het voornaamste deel van de sketch in Nederlandse vertaling, gevolgd door een analyse van de gemaakte keuzes in het vertaalproces van het Engels naar het Nederlands. Deze uitleg wordt ondersteund door een aantal tekstuele voorbeelden.
Een woonkamer rechtstreeks uit de tijd van Koningin Wilhelmina. Moeder veegt haar handen af aan haar schort en begeleidt een jonge man in een pak naar binnen. We zien een echtpaar dat afkomstig is van het platteland.
Moeder: O vader… kijk eens wie er op bezoek is… het is onze Aad.
Vader: (zonder op te kijken) Ja, en dat werd verdomme tijd ook als je het mij vraagt.
Aad: Bent u niet blij om me te zien, vader?
Moeder: (knijpt hem geruststellend in zijn arm) Natuurlijk is hij blij om je te zien, Aad, hij…
Vader: Al goed mens, al goed, ik heb mijn tong niet verloren, hoor – ik voer het woord wel. (kijkt vol afgrijzen naar Aad) Verdraaid… mooi pak heb je aan hoor. Dragen ze dat daar in Limburg?
Aad: Het is gewoon een pak hoor, vader… het is alles wat ik heb, afgezien van de overalls.
Vader kijkt weg met een blik vol afschuw en walging
Moeder: Hoe bevalt het je in de mijnen, Aad?
Aad: O, best goed hoor, moeder… we gebruiken op het moment wat nieuwe boorkoppen van wolfraamcarbide voor de voorbereidende schraapwerkzaamheden in de mijn.
Moeder: O, dat klinkt leuk, lieverd…
Vader: Boorkoppen van wolfraamcarbide! Wat zijn in godsnaam boorkoppen van wolfraamcarbide?
Aad: Die gebruiken ze in de mijnbouw, vader.
Vader: (imiteert Aad) ‘Die gebruiken ze in de mijnbouw, vader’. Sinds je uit Amsterdam weg bent, gebruik je alleen nog maar dure woorden.
Aad: O nee, daar gaan we weer.
Moeder: Hij heeft een zware dag gehad… morgen is de première van zijn nieuwe toneelstuk in het hoofdstedelijk theater.
Aad: O, dat is goed zeg.
Vader: Goed! Goed? Wat weet jij er eigenlijk van? Wat weet jij nu over opstaan om vijf uur ’s ochtends om naar Parijs te vliegen… dan terug naar de stadsschouwburg voor een borrel om twaalf uur ’s middags; je de godganse dag door pers- en tv-interviews heenworstelen om vervolgens om tien uur ’s avonds weer thuis te zijn om te worstelen met de problematiek van een homoseksuele, nymfomane drugsverslaafde die betrokken is bij de moord op een bekende Vlaamse voetballer. Dat is een volledige werkdag jongen, als je dat maar in je oren knoopt!
Moeder: O, schreeuw toch niet zo tegen de jongen, vader.
Vader: Wat ik je brom! Oud-Zuid was niet goed genoeg voor je, hè? … je moest zo nodig naar Terwinselen toe, jij en je vriendjes uit de mijn (spuugt).
Aad: Mijnbouw is een geweldig iets, vader, alleen dat zult u nooit begrijpen. Kijk eens naar uzelf!
Moeder: O Aad! Wees voorzichtig! Je weet hoe hij is na een paar romans.
Vader: Nou, kom op dan jongen! Kom op, voor de draad ermee! Wat is er mis met mij?…Jij halve zool!
Aad: Ik zal u zeggen wat er mis is met u. U kunt niet meer helder denken door al die romans en gedichten die rondspoken in uw hoofd; iedere avond komt u wankelend op uw benen thuis omdat u zich weer heeft gelaafd aan exclusieve Bordeauxwijn…
Moeder: O, doe nou niet, doe nou niet.
Aad: En kijk eens wat u met moeder hebt gedaan! Ze is afgemat door al die ontmoetingen met filmsterren, het bijwonen van premières en het organiseren van gala-lunches.
Vader: Er is om de drommel niks mis met gala-lunches, jongen! Ik heb meer gala-lunches
gehad dan jij warme maaltijden!
Moeder: O, toe nou!
Vader: Aaaaaaah! (grijpt naar zijn hand en zakt door zijn knieën)
Moeder: O nee!
Aad: Wat is dat?
Moeder: Ach, dat is zijn schrijverskramp!
Aad: Daar hebben jullie me nog nooit over verteld…
Moeder: Nee, dat wilden we ook liever niet vertellen, Arie.
Vader: Niets aan de hand! Niets aan de hand, mens. Zorg alleen dat hij hier oprot.
Moeder: O Aad! Je kunt beter gaan …
Aad: Goed. Ik ga al.
Vader: Na alles wat we voor hem hebben gedaan…
Aad: (bij de deur) Op een dag zult u erachter komen dat het leven om meer draait dan om cultuur alleen… Er is ook nog vuil, en rook en goudeerlijk zweet!
Vader: Eruit! Eruit! ER UIT! Jij … ARBEIDER!
Aad gaat. Geschokte stilte. Vader gaat aan tafel zitten en haalt het deksel van de typemachine af.
Vertaling van de Engelse sketch naar het Nederlands
De vertaling van deze sketch voor een Nederlands publiek kent een aantal bijzondere aandachtspunten. Zo is het belangrijk om specifieke geografische en culturele verwijzingen te vertolken naar de Nederlandse situatie. Ook is het van het belang dat het specifieke taalgebruik van met name de vader en de zoon op een juiste wijze wordt weerspiegeld in de Nederlandse vertaling. In het hiernavolgende worden beide zaken behandeld.
Culturele verwijzingen vertalen van Engels naar Nederlands referentiekader
De geschreven sketch begint met een schets van het tafereel:
Cut to sitting room straight out of D. H. Lawrence
In het gezaghebbende naslagwerk Monty Python’s Flying Circus: An Utterly Complete, Thoroughly Unillustrated, Absolutely Unauthorized Guide to Possibly All the References: from Arthur “Two-Sheds” Jackson to Zambesi (2013) wordt gesteld dat de introductie van de Engelse schrijver D.H. Lawrence in het script oorspronkelijk bedoeld was voor de ontwerpers van de set voor deze sketch. Verder vertrouwden de schrijvers op de associaties die literair ingewijde kijkers zouden hebben bij de aanblik van een dergelijk tafereel, dat zich afspeelt in het Engeland van de vroeg 20e eeuw, ofwel het industriële tijdperk, en dat ze wellicht eerder hebben gezien in televisiebewerkingen van bijvoorbeeld de roman Sons and Lovers (1913) van Lawrence. De onstuimige vader en de liefhebbende moeder in de sketch zijn karakters die geïnspireerd zijn op in deze roman figurerende personages uit de arbeidersklasse.
In de optiek van de vertaler Nederlands Engels van Uit de Kunst Vertalingen is men in Nederland minder snel geneigd om een bepaalde periode in de geschiedenis aan te duiden door het noemen van een schrijver die leefde en werkte in de betreffende periode. Vandaar dat in de vertaling is gekozen om de periode te kenschetsen aan de hand van Koningin Wilhelmina, die regeerde van 1890 tot 1948. De meeste Nederlanders zullen zo in staat zijn om zich een beeld te vormen van de tijdsperiode waarin de sketch zich afspeelt:
Een woonkamer rechtstreeks uit de tijd van Koningin Wilhelmina
In de geschreven schets van het tafereel wordt verder over de vader en moeder gezegd:
They are a Northern couple
Deze geografische bepaling dient men breed op te vatten. In Monty Python’s Flying Circus: An Utterly Complete, Thoroughly Unillustrated, Absolutely Unauthorized Guide to Possibly All the References: from Arthur “Two-Sheds” Jackson to Zambesi wordt namelijk gesteld dat de term ‘Noordelijk’ een aanzienlijk gebied bestrijkt, met inbegrip van ongeveer alles ten noorden van Londen of, meer specifiek, ten noorden van de Humber (een estuarium in het noordoosten van Engeland), dan wel alles ten noorden van de lijn tussen Bristol en The Wash (een estuarium aan de oostkust van Engeland).
Vandaar dat voor de Nederlandse situatie ook is gekozen voor een zeer breed geografisch gebied:
We zien een echtpaar dat afkomstig is van het platteland
Na een behoorlijk ongemakkelijke begroeting zegt de vader op een zeker moment tegen zijn zoon:
Aye … I like yer fancy suit. Is that what they’re wearing up in Yorkshire now?
De vader refereert hier aan de – reeds lang gesloten – mijnen in Yorkshire. Ook in Nederland was er omstreeks het begin van de 20e eeuw mijnbouw, die zich concentreerde in Limburg. Daarom is er in de vertaling gekozen om ‘Yorkshire’ in de Nederlandse versie aan te duiden met ‘Limburg’.
Wat later horen we de vader zeggen:
You’re all bloody fancy talk since you left London
Om de weerspiegeling van de sketch voor Nederland geografisch kloppend te maken, wordt er in de vertaling gesproken over Amsterdam.
Wanneer de vader zegt:
..back at the Old Vic for drinks at twelve
kan men ‘Old Vic’ niet overnemen in de vertaling zonder eerst een cultureel filter toe te passen. Het Old Vic is de naam van een vermaard theater in Londen dat opende in 1818. Men zou ervoor kunnen kiezen om in de vertaling te spreken over ‘Carré’. Om de associatie voor de lezer wat universeler te laten zijn, is er in dit verband echter gekozen voor ‘stadsschouwburg’, temeer omdat er in Carré rond begin twintigste eeuw veelal circusvoorstellingen werden gegeven en revue werd opgevoerd, en niet zozeer toneel.
De confrontatie tussen de vader en de zoon komt kent een eerste intens moment wanneer de vader de zoon als volgt beschuldigt:
Aye, ‘ampstead wasn’t good enough for you, was it?
Gezien de gekwelde en vertoornde toon van de beschuldiging zou men aannemen dat Hampstead een eenvoudig plaatsje is op het platteland dat de rug is toegekeerd door de zoon; maar het is juist een dure wijk in Londen. Dit is weer een voorbeeld van de omgekeerde wereld in de schets. In de Nederlandse vertaling is hier gekozen voor het volgende:
Wat ik je brom! Oud-Zuid was niet goed genoeg voor je, hè?
Weerspiegeling van het taalgebruik in vertaling
Het contrast in taalgebruik tussen de vader en de zoon is groot. De vader mag dan zeer veel culturele bagage meetorsen – waaronder hij gebukt lijkt te gaan – hij praat onmiskenbaar als een man uit de arbeidersklasse. Zijn in de mijnen werkende zoon daarentegen, spreekt met een uiterst verfijnd accent.
Ook uit de woordkeuze van de mannen blijkt deze tegenstelling. De vader zegt bijvoorbeeld enigszins grof:
Aye, and about bloody time if you ask me
als reactie op de verschijning van zijn zoon.
In het Nederlands wordt dit dan:
Ja, en dat werd verdomme tijd ook als je het mij vraagt
Wanneer de gemoederen nog meer verhit raken, en de vader zijn zoon uitdaagt om voor de dag te komen met zijn kritiek, luidt dit als volgt in het Engels:
Oh come on lad! Come on, out wi’ it! What’s wrong wi’ me?… yer tit
Om in het Nederlands recht te doen aan de Engelse inhoud, horen we de vader met een Amsterdamse tongval zeggen:
Nou, kom op dan jongen! Kom op, voor de draad ermee! Wat is er mis met mij?…Jij halve zool
De zoon dient zijn vader van repliek, echter op een uiterst beschaafde wijze:
I’ll tell you what’s wrong with you. Your head’s addled with novels and poems, you come home every evening reeling of Chateau La Tour…
Het gebruik van het word ‘addled’ door de mijnwerkende zoon is met name interessant, aangezien dit een tamelijk verouderd Engels woord is dat refereert aan een staat van verwardheid: men zou dergelijk taalgebruik eerder verwachten van een iemand uit een hogere klasse (terwijl de verloren mijnwerkende zoon, verwarrend genoeg, toch aristocratisch oogt). Bijzonder is diens bewering dat de geestestoestand van zijn vader het resultaat is van een bovenmatig in beslag genomen worden door romans en gedichten, terwijl men hier wellicht zou vermoeden dat er overmatig gebruik van alcoholhoudende dranken in het spel is: ‘addled’ wordt dikwijls gebruikt in combinatie met spiritualia. In dit verband is het dan ook geestig dat de zoon zich uiteindelijk dan toch beklaagt over het feit dat zijn vader elke avond beneveld thuiskomt als gevolg van een forse inname van Chateau La Tour, een zeer dure wijn uit de Bordeauxtreek. Dat deze vader zich elke avond in de pub tegoed doet aan ale of whiskey zou meer in de lijn der verwachting liggen.
Men neemt wellicht aan dat in de Nederlandse versie van de sketch de temparementvolle vader een soort Noord-Nederlands zou spreken. Er is echter uiteindelijk gekozen voor een Amsterdams accent, vanwege het energieke karakter ervan, dat het dichtst in de buurt komt van de Keltische aard van de Noord-Engelse vader.
Een sketch van Monty Python vertalen van Engels naar Nederlands is allemaal leuk en aardig, maar er gaat natuurlijk niets boven het kijken naar de originele Engelse versie: