Wanneer men rept van ‘gezellig(heid)’, dan tracht men in veel gevallen een bepaalde aangename omstandigheid of gevoelstoestand weer te geven. Men kan dan spreken van een vorm van vriendelijkheid, huiselijkheid en vertrouwdheid. Tevens heeft gezelligheid dikwijls te maken met in goed gezelschap verkeren. Zo kan het op een bepaalde plek gezellig zijn, een bepaalde persoon kan gezellig zijn, echter ook het interieur van een woning kan gezellig zijn. Voor we nader zullen ingaan op de vraag of er een treffende vertaling Nederlands Engels mogelijk is van ‘gezellig(heid)’ , gaan we dieper in op de herkomst en het gebruik van dit oer-Nederlandsche woord.
Etymologie
De etymologische oorsprong van ‘gezellig’ moet worden gezocht in het woord ‘gezel’. In vroeger tijden was een gezel namelijk een persoon die bij de aloude gilden trachtte zich een ambacht eigen te maken. Op de maatschappelijke ladder bevond een gezel zich tussen leerling en meester. Gedurende deze opleidingsfase verbleef de gezel bij andere gezellen. ‘Gezel’ kan weer herleid worden naar ‘zaal’. Een gezel was dus eigenlijk ‘iemand met wie men een bepaald vertrek deelt’, en ‘een persoon met wie men samen is’. ‘Vrijgezel’, ‘gezelschap’, ‘metgezel’ en ‘levensgezel’ delen allen dezelfde grondbetekenis. Aangezien de letterlijke vertaling Engels van het woord gezel ‘journeyman’ is, kan men zich wellicht reeds voorstellen dat een vertaling Nederlands Engels van het woord ‘gezellig’ hoe dan ook enigszins gemankeerd zal worden.
Gebruik
Men heeft het veelal over gezellig(heid) bij gelegenheden als:
- Thee drinken en een koekje eten bij oma
- Naar een kroeg gaan
- Een kampvuur maken en musiceren
- Op een terrasje zitten
- Onverwachts een fuif organiseren
Echter ook van een persoon kan worden gesteld dat hij of zij ‘gezellig’ is of een ‘gezellig type’ (joviaal, draagt zorg voor een gezellige sfeer, ’t is gezellig keuvelen met hem/haar, et cetera). Wel is het zo dat men in Nederland tal van omstandigheden te pas en te onpas gezellig noemt. ‘Gezellig(heid)’ wordt door mensen uit andere landen dan ook gezien als een schoolvoorbeeld van een door en door Nederlands woord. Desondanks kennen vele buitenlanden vanzelfsprekend wel het concept. Er is echter niet te allen tijde een woord voorhanden dat de semantische lading van het bewuste woord dekt. Het Duitse ‘Gemütlichkeit’ is een aardige vertaling, en het Deense adjectief ‘hyggelig’ (dat gerelateerd is aan het Nederlandse ‘heuglijk’) raakt ook tamelijk goed de kern van het begrip ‘gezellig’.
Vertaling Nederlands Engels
Een vertaling Nederlands Engels van het woord ‘gezellig’ is, zoals reeds genoemd, enigszins problematisch. Het Engelse woord ‘cosy’ is namelijk slechts een halve vertaling Nederlands Engels van gezellig, daar het aspect gezelschap een minder voorname plek inneemt in het woord ‘cosy’. Dit is wel het geval bij onze woorden ‘knus’ en ‘huiselijk’. Een meer volledige doch minder fraaie vertaling Nederlands Engels zou zijn ‘cosy in company’ . Niet voor niets werd in een Brits onderzoek het woord ‘gezellig’ beschouwd als het 6e meest moeilijk te vertalen woord ter wereld! Uit datzelfde onderzoek bleek dat het woord ‘ilunga’ uit het Luba-Kasai, dat gesproken wordt in Kongo, het meest onvertaalbare woord is. Het woord duidt op ‘een persoon die bereid is een belediging de eerste keer te vergeven, de tweede keer te tolereren, maar nooit voor een derde maal’.