Het vertalen van een Engelse liedtekst naar het Nederlands biedt de vertaler een scala aan interessante uitdagingen. Teneinde een hoogwaardige vertaling Engels naar Nederlands te verkrijgen, dient zeer subtiel en vindingrijk te werk worden gegaan ten aanzien van zaken als beeldspraak, rijm en metrum (de afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen).
Hoewel de vertaling Engels naar Nederlands ten langen leste een zuivere weerspiegeling behoort te zijn van het geschrevene in de brontaal, kan niet te allen tijde worden voorkomen dat men tijdens het vertalen een zeer geringe hoeveelheid aan semantische dan wel metrische lading verliest. De vertaler Engels heeft daarentegen vanzelfsprekend wel de mogelijkheid om dit euvel te compenseren door hier en daar te sleutelen aan de vertaling Engels naar Nederlands. Dit proces is als het ware een spanningsboog die ter lering ende vermaak dient.
Om bovenstaande beter te kunnen illustreren, nemen we hier als voorbeeld de Engelse vertaling van de tekst van het lied “Lily of the Valley”, van de muziekgroep Queen. Het lied werd geschreven door wijlen Freddie Mercury en staat op het album ‘Sheer Heart Attack’ uit 1974. We kijken eerst naar de volledige brontekst en daarna op microscopisch niveau naar de vertaling Engels naar Nederlands.
Hieronder ziet u de integrale tekst:
Lily of the Valley
I am forever searching high and low
But why does everybody tell me no
Neptune of the seas an answer for me please
The lily of the valley doesn’t know
I lie and wait with open eyes
I carry on through stormy skies
I follow ev’ry course my kingdom for a horse
But each time I grow old
Serpent of the Nile relieve me for a while
And cast me from your spell and let me go
Messenger from seven seas has flown
To tell the king of Rhye he’s lost his throne
Wars will never cease
Is there time enough for peace?
But the lily of the valley doesn’t know
Voorts gaan we per dichtregel kijken naar de vertaling Engels naar Nederlands. We kijken daarbij tamelijk minutieus naar hoe de vertaling Engels naar Nederlands tot stand gekomen is.
I am forever searching high and low
Ik ben altijd en overal op zoek
Een vertaling Engels naar Nederlands van ‘searching high and low’ kan zijn ‘in alle hoeken en gaten zoeken’. Om het metrum te behouden, kan hier toch het beste worden gekozen voor ‘overal op zoek’.
But why does evr’ybody tell me no
Maar waarom vang ik bot in elke hoek
‘hoor ik nee’ is aanvankelijk een optie als het gaat om de vertaling van ‘tell me no’ . Echter, ‘vang ik bot’ scheen mij beter toe, daar deze vertaling Engels enigszins indirecter is, en ook wat meer beeldend.
Neptune of the seas an answer for me please
God van al wat stroomt geef antwoord onbeschroomd
De vertaling ‘Neptunus’ is hier geen optie, daar anders het metrum zou worden verstoord. Neptunus is de mythologische God van de golven en alle stromend water. Vandaar dat ‘God van al wat stroomt’ hier een passende vertaling Engels is. Het dringende verzoek om antwoord wordt gevangen in het woord ‘onbeschroomd’, dat de aangesprokene uitnodigt om te antwoorden zonder aarzeling dan wel weerzin.
The lily of the valley doesn’t know
Het lelietje-van-dalen sluit het boek
‘Gooit de doek’ als verwijzing naar ‘de handdoek in de ring gooien’ was hier een eerste gedachte. Toch is gekozen voor ‘sluit het boek’ als creatieve dan wel poëtische beeldspraak. ‘Gooit de doek’ is een meer sportieve metafoor, en zou de lezer kunnen misleiden door beelden op te roepen die niet direct raken aan het beeld dat de liedschrijver wellicht voor ogen had. ‘Sluit het boek’ is hier tevens passend omdat de klokvormige bloemen van het lelietje-van-dalen dikwijls enigszins gesloten naar beneden hangen, en dus niet duidelijk van boven zichtbaar zijn.
I lie and wait with open eyes
Ik lig en wacht vergeet de slaap
In eerste instantie luidde mijn vertaling ‘met open oog’. Aangezien dit enigszins wringt daar de vertaling Engels naar Nederlands hier eigenlijk meervoud zou moeten zijn, is gekozen voor ‘zonder slaap’. Deze keuze zal bij de volgende tekstregel nog goed van pas blijken te komen.
I carry on through stormy skies
Door weer en wind langs elke kaap
Het aspect van volharding weergegeven door het werkwoord ‘carry on’ wordt hier behouden door de vertaling Engels naar Nederlands ‘langs elke kaap’ en ‘through stormy skies’ wordt in het Nederlands ‘door weer en wind’. Omdat ‘kaap’ omwille van de rijm met de vorige tekstregel aan het einde van de zin moet worden geplaatst, is de sequentie van het Engelse origineel dus omgedraaid. ‘Kaap’ is mijns inziens een goede vertaling Engels naar Nederlands in dit verband omdat eerder al werd gerept van ‘Neptune of the seas’ en later zal de uitdrukking ‘seven seas’ nog de revue passeren.
I follow evr’y course my kingdom for a horse
Ik ga door bos en veld een paard voor al mijn geld
Na enige tijd gewikt en gewogen te hebben met het woord koers voor ‘course’, is toch besloten om een poëtische parafrase te gebruiken. Oorspronkelijk luidde de vertaling ‘Ik ga door veld en bos geef alles voor een ros’. Bij nader inzien bleek bos en veld in combinatie met ‘al mijn geld’ als vertaling Engels naar Nederlands voor ‘my kingdom’ toch een betere oplossing. Helaas kon hier vanwege het metrum en de rijm niet de originele Shakespeariaanse semantische inhoud worden behouden.
But each time I grow old
Maar ouder word ik steeds
Aanvankelijk opteerde deze vertaler voor ‘Maar telkens word ik oud’. Deze vertaling achtte ik nadien echter toch iets te abrupt en deze optie legde mijns inziens niet genoeg nadruk op het proces van verouderen. Om deze reden is uiteindelijk gekozen voor ‘Maar ouder word ik steeds’.
Serpent of the Nile relieve me for a while
Slang van rivier Nijl ach laaf mij voor een wijl
Het betreft hier een redelijk rechttoe rechtaan vertaling Engels naar Nederlands. Opvallend hier is het gebruik van het archaïsch Nederlandse woord ‘wijl’ voor een ‘poosje’. Dit rijmt prachtig met rivier Nijl (let op het weggelaten lidwoord ‘de’, dat hier toegestaan blijkt). Gekozen had kunnen worden voor ‘verlicht mij’ als het gaat om ‘relieve me’. Uiteindelijk koos ik voor ‘laaf mij’. Dit is bovendien ook nog eens heel natuurlijk in de context van het gegeven van rivier de Nijl. Laven is iemands dorst lessen, wat vanzelfsprekend ook een vorm van verlichting is.
And cast me from your spell and let me go
Verbreek nu de magie en laat me gaan
Redelijk voor zichzelf sprekend als vertaling Engels naar Nederlands.
Messenger from seven seas has flown
Boodschapper van zeven zeeën vlucht
Dit bleek één van de meest uitdagende vertalingen, en dat geldt ook voor de volgende tekstregel. In het begin heb ik gespeeld met de gedacht om voor ‘messenger’ ‘bode’ te gebruiken in plaats van ‘boodschapper’. Boodschapper blijkt uiteindelijk het beste te werken uit oogpunt van het metrum. Men is gedwongen om hier de tegenwoordige tijd of verleden tijd te gebruiken in plaats van de voltooide tijd, ook weer om redenen van metrum. ‘Heeft’ of ‘is’ plus een voltooid deelwoord levert namelijk teveel lettergrepen op. Initiële vertalingen van ‘flown’ waren ‘vliedt’, ‘vloog’ en ‘vliegt’. Al deze opties moesten uiteindelijk het veld ruimen vanwege het rijmen met de volgende tekstregel.
To tell the king of Rhye he’s lost his throne
Bericht de vorst van Rhye de troon is lucht
Voorgangers van ‘bericht’ waren ‘zei’, ‘meldt’ en ‘zegt’. Vanwege het gebruik van de tegenwoordige tijd in de vorige tekstregel is hier ook gekozen voor deze tijd. De klemtoon op de tweede lettergreep in ‘bericht’, komt overeen met de klemtoonverdeling in ‘to tell’. Mede hierom is ‘bericht’ de best mogelijke vertaling in deze context in mijn optiek. De vertaling Engels kan grammaticaal niet volledig hetzelfde zijn, aangezien de constructie ‘dat hij de troon is verloren’ weer teveel lettergrepen herbergt, waardoor het metrum in gevaar komt. De in mijn ogen best denkbare vertaling voor ‘he’s lost his throne’ is ‘de troon is lucht’ (een initiële vertaling was ‘de troon is weg’, echter in de vorige tekstregel wist ik geen enkele vertaling Engels naar Nederlands te bedenken die aan het eind van de zin rijmt op ‘weg’). Als metafoor kan ‘lucht’ natuurlijk een weerspiegeling zijn van ‘niet bestaan’. Nu de vorst (i.p.v. ‘koning’, wederom om metrische redenen) de troon verloren heeft, bestaat de troon vanzelfsprekend niet meer. Dit is een voorbeeld van het feit dat somwijlen een geringe semantische lading verloren gaat bij het vertalen van het Engels naar het Nederlands. Echter door een kunstgreep is de balans hier toch veilig gesteld.
Wars will never cease
Oorlog voor altijd
‘Voor altijd’ wordt hier gebruikt als parafrase van de letterlijke vertaling Engels naar Nederlands: ‘zullen nooit ophouden’ teneinde de klinkers in het gareel te houden ten behoeve van het metrum.
Is there time enough for peace?
Voor de vrede een respijt?
De liedschrijver c.q. dichter vraagt zich af of er nog tijd genoeg is voor vrede. ‘Respijt’ betekent ‘adempauze’, en in dit verband is dit denk ik de beste vertaling Engels naar Nederlands, temeer omdat de regel dan weer rijmt op de vorige. Vanwege het metrum is ervoor gekozen om de werkwoorden weg te laten.
But the lily of the valley doesn’t know
Maar het lelietje-van-dalen sluit het boek
Dit spreekt voor zich, omdat deze regel een herhaling van een eerdere tekstregel is, met toevoeging van de conjunctie ‘but’. De vertaling Engels spreekt hier dus voor zich naar mijn mening.
De volledige vertaling luidt nu als volgt:
Lelietje-van-dalen
Ik ben altijd en overal op zoek
Maar waarom vang ik bot in elke hoek
God van al wat stroomt geef antwoord onbeschroomd
Het lelietje-van-dalen sluit het boek
Ik lig en wacht vergeet de slaap
Door weer en wind langs elke kaap
Ik ga door bos en veld een paard voor al mijn geld
Maar ouder word ik steeds
Slang van rivier Nijl ach laaf mij voor een wijl
Verbreek nu de magie en laat me gaan
Boodschapper van zeven zeeën vlucht
Bericht de vorst van Rhye de troon is lucht
Oorlog voor altijd
Voor de vrede een respijt?
Maar het lelietje-van-dalen sluit het boek
Het moge duidelijk zijn dat een vertaling Engels naar Nederlands, en in het bijzonder een vertaling Engels van een liedtekst niet zonder meer een letterlijke kan zijn. De vertaler Engels ziet zich immers geconfronteerd met aspecten als beeldspraak, metrum en rijm. Er zijn meestal uiterst subtiele verschillen in beeldspraak tussen het Engels en het Nederlands. Verder kan men niet maar onbesuisd gaan vertalen zonder rekening te houden met het metrum en het rijm van de originele tekst. Wil men tegemoetkomen aan al deze aspecten, dan zal men over een aanzienlijke hoeveelheid tijd alsmede creativiteit moeten beschikken.